Bệnh sốt rét – chẩn đoán và điều trị

BỆNH SỐT RÉT THƯỜNG

Sốt rét là một bệnh lây thường gặp và là một vấn đề lưu tâm cho các nước sống giữa khoảng 60 độ vĩ Bắc và 40 độ vĩ Nam như Nam Mỹ, Phi Châu, Đông Nam Á. Bệnh do ký sinh trùng Plasmodium gây nên và được truyền từ người này sang người khác qua vết đốt của muỗi Anopheles. Ngày nay có khoảng 2 tỷ 700 triệu người sống trong vùng dịch tễ sốt rét và khoảng 400 triệu người sốt rét hàng năm trong đó có khoảng 2 triệu người chết

TÁC NHÂN GÂY BỆNH, VECTƠ TRUYỀN BỆNH

1. Tác nhân gây bệnh
   1. Loài Plasmodium

Có chừng 140 loài Plasmodium, nhưng chỉ 4 loài gây bệnh cho người là P.falciparum, P.vivax, P.malariae và P. ovale. Plasmodium falciparum là nguyên nhân gây sốt rét nặng và tử vong.

Ở nước ta P. falciparum 70 – 80% P. malariae 1%

P. vivax 20 – 29% P. ovale (nước ta không có, ở châu Phi). 1.2.Chu trình phát triển

Plasmodium phát triển 2 giai đoạn: giai đoạn hữu tính ở muỗi, giai đoạn vô tính ở người.

• • • Giai đoạn hữu tính

Muỗi Anopheles cái đốt người mang ký sinh trùng sốt rét hút máu, vào trong dạ dày muỗi máu được tiêu hoá. Nếu hồng cầu có giao tử đực và giao tử cái (gametocytes), khi hồng cầu bị hủy sẽ phóng thích ra dạng các phôi tử (gametes), các phôi tử phối hợp nhau để thành hợp tử (zygotes); hợp tử phát triển thành noãn động (ockinites) rồi nang (ocytes), nang bám chặt vào thành dạ dày để lớn lên rồi thành các tế bào hình kim được gọi là thoa trùng (sporozoites), chúng đến thực quản rồi khu trú ở tuyến nước bọt muỗi, khi muỗi đốt chúng sẽ vào cơ thể người.

Giai đoạn này ngắn hay dài tùy vào nhiệt độ môi trường, muỗi và loại ký sinh trùng, trung bình khoảng 7-21 ngày.

• • • Giai đoạn vô tính: có 2 chu kỳ.
• Chu kỳ ngoại hồng cầu: 30 phút sau khi vào cơ thể, các thoa trùng xâm nhập vào tế bào gan, phát triển thành thể tư dưỡng (trophozoites), rồi thể phân liệt (schizontes), chúng phá vỡ tế bào gan và thành các tiết trùng còn gọi là tiểu thể hoa cúc (merozoites) vào máu để xâm nhập hồng cầu. Chu kỳ này dài 5-7 ngày với P. falciparum, 10 -15 ngày với P. vivax .

+ Đối với các tiểu thể hoa của P. falciparum sau khi vào máu không tồn tại trong gan nữa, cho nên không gây ra tái phát xa.

+ Đối với các tiểu thể hoa cúc của P. vivax một số vào máu một số còn tồn tại trong tế bào gan (còn gọi là thể ngủ) song song với chu kỳ hồng cầu, gây các đợt tái phát xa.

• Chu kỳ hồng cầu: Các tiểu thể hoa cúc vào máu sẽ xâm nhập hồng cầu, rồi phát triển thành tư dưỡng, rồi thể phân liệt, rồi thành tiểu thể hoa cúc. Các tiểu thể hoa cúc phá vỡ hồng cầu (gây sốt) rồi vào máu và xâm nhập hồng cầu khác tạo một chu kỳ mới và cứ thế ngày một tràn ngập nhiều hơn trong máu nếu không điều trị. Chu kỳ này thay đổi 24 – 48 giờ cho P. falciparum (cơn sốt cách nhật ác tính); 36-48 giờ cho P. vivax (cơn sốt cách nhật lành tính) 2.Vectơ truyền bệnh:

Muỗi Anopheles cái là vectơ truyền bệnh và là vật chủ tạm thời. Trên thế giới, có chừng 60/400 loài có thể truyền bệnh sốt rét. Nước ta có 4/50 loài truyền bệnh:

• • • A. minimus: ở vùng nước chảy núi rừng sâu trong cả nước.
    • A. dirus (balabacensis): vùng rừng từ ranh giới Nghệ An, Thanh Hóa vào miền Nam
    • A. sundaicus: Vùng biển nước lợ Nam bộ.
    • A. subpictus: Di Linh, Lâm Đồng

Nhìn chung, những loài muỗi này sống ở vùng núi, vừa ở trong nhà, vừa ở ngoài trời. Sinh sản nhiều về mùa mưa, và rất dễ đề kháng với các thuốc diệt muỗi thường dùng như malathion, DDT.

Anopheles cái đốt và hút máu người, rồi đậu một nơi để tiêu hóa và chờ trứng chín, bay tìm chỗ đẻ, sau đó bay đi tìm mồi (Anopheles thường hoạt động vào nửa đêm về sáng 22giờ – 4giờ). Mỗi lần muỗi đẻ chừng 100 – 200 trứng, trứng phát triển thành bọ gậy – lăng quăng- rồi muỗi trưởng thành.

Ở nhiệt độ tối ưu 20 -30⁰C, muỗi Anopheles sống chừng 4 tuần lễ, thời gian này đủ cho Plasmodium có thể hoàn chỉnh chu kỳ hữu tính ở muỗi (khoảng 10 -16 ngày). Điều này giúp cho Anopheles trở thành trung gian truyền bệnh và vật chủ tạm thời.

DỊCH TỄ HỌC

1. Đường lây truyền

Bệnh sốt rét lây truyền qua nhiều đường

• • Muỗi đốt là chủ yếu
  • Truyền máu bị nhiễm ký sinh trùng.
  • Dùng chung kim chích có dính máu mang KSTSR không tiệt trùng (rất hiếm, ở người sử dụng ma túy),
  • Qua nhau thai ở mẹ có KSTSR (+) đã được mô tả ở một số nước.

1. Các yếu tố nguy cơ
   1. Môi trường tự nhiên & sinh học
      • Nhiệt độ môi trường: tối ưu 20 – 30⁰C
      • Độ ẩm môi trường: > 50%
      • Mùa: trước, trong, sau mùa mưa (nước ta từ tháng 4 – 10 hàng năm)
      • Vị trí địa lý: núi đồi, cao nguyên, rừng rậm hoặc ven biển nước lợ, phù hợp với điều kiện sinh thái của vectơ
      • Sự nhậy cảm của vectơ đối với hóa chất đang sử dụng 2.2.Yếu tố kinh tế – xã hội
      • Tuổi và giới: mọi lứa tuổi và mọi giới đều có khả năng mắc bệnh
      • Phong tục tập quán: thói quen ngủ không có màn, ngủ rẫy của đồng bào dân tộc, di chuyển địa điểm sống hoặc hành hương trong mùa lễ hội.
      • Mức sống: nghèo nàn, lạc hậu, thiếu ăn, dinh dưỡng kém, ăn ở tạm bợ.
      • Nghề nghiệp: nghề nghiệp dễ tiếp xúc vectơ như lao động vùng rừng núi, khách du lịch.
      • Những hoạt động có khả năng tăng sốt rét: đào hồ ao, phát triển thủy lợi, thủy điện, khai hoang rừng tre nứa để lại gốc
      • Các yếu tố làm dễ cho bệnh nặng: phụ nữ có thai, trẻ em, người cao tuổi, nghiện ma túy, suy giảm miễn dịch

MIỄN DỊCH SỐT RÉT

Trong 30 năm qua, do tìm kiếm vắc xin hiệu lực mà miễn dịch sốt rét được nghiên cứu sâu hơn.

1. Miễn dịch tự nhiên
   • Người không mắc bệnh do các loài Plasmodium ở chim, bò sát và gặm nhấm.
   • Người có HbF, HbS và HbC (homozygous C) có miễn dịch tự nhiên với P. falciparum.
   • Người Phi châu và Mỹ da đen thiếu kháng nguyên hồng cầu nhóm Duffy – là yếu tố kháng tự nhiên với P. vivax nên hiếm bị nhiễm P. vivax.
2. Miễn dịch thụ đắc
   • Đáp ứng miễn dịch thu được khi mắc sốt rét có 2 tính chất chính là tính ghi nhớ và tính đặc hiệu. Lần đầu tiên tiếp xúc với KSTSR hệ thống miễn dịch ghi lại các thông tin. Khi tiếp xúc lần 2, hệ miễn dịch đáp ứng là nhờ thông tin ghi nhận vào lần đầu. Ở vùng dịch tễ sốt rét, trẻ con dưới 6 tháng tuổi được miễn dịch thụ động qua nhau thai từ mẹ, trong thời gian này nếu trẻ nhiễm KSTSR thì không có triệu chứng lâm sàng do cơ thể có kháng thể và trẻ tự tạo được kháng thể, sau 6 tháng trẻ hết kháng thể của mẹ bảo vệ thì có thể tự chống đỡ với bệnh được.
   • Sự nhiễm KST liên tục sẽ tạo cho cơ thể một đáp ứng miễn dịch đối với sốt rét mà người ta gọi là hiện tượng tiền miễn dịch (premunition). Trong lần sơ nhiễm vai trò miễn dịch chủ yếu là hiện tượng thực bào. Trong lần tái nhiễm, miễn dịch tế bào trở nên rầm rộ hơn, mạnh mẽ hơn nhờ các lympho T đã được mẫn cảm với kháng nguyên từ trước. Ngoài ra còn có sự đóng góp tích cực của các Lympho B ghi nhớ, vai trò của kháng thể, nhất là IgG, IgM và IgA. Tuy nhiên IgG tăng cao hơn IgA và tồn tại lâu hơn. Trong huyết thanh, nồng độ IgG cao sẽ chống lại các tiểu thể hoa cúc xâm nhập hồng cầu, do đó KST dễ dàng bị các đại thực bào tiêu diệt.
   • Để có tình trạng miễn dịch này, hệ liên võng nội mô cơ thể phải hoạt động hết sức tích cực, phản ánh trên lâm sàng là gan, lách lớn. Lách có một vai trò đặc biệt trong bệnh sốt rét, lách là nơi tập trung và diệt các hồng cầu bị nhiễm KSTSR, nhờ các Lympho T và Lympho B cùng các chất gây độc tế bào khác.
   • Nhờ có hiện tượng tiền miễn dịch, lượng KSTSR sẽ duy trì ở mức thấp trong một thời gian dài, mà không có triệu chứng lâm sàng. Miễn dịch đặc hiệu cho từng loài Plasmodium.
   • Quá trình hình thành miễn dịch này đòi hỏi một thời gian khá dài phải vài năm và đòi hỏi phải tái nhiễm liên tục. Do đó nếu không tái nhiễm để kích thích miễn dịch thì tính miễn dịch sẽ giảm dần và xuất hiện triệu chứng lâm sàng (gặp ở người ra khỏi vùng dịch tễ sốt rét). Miễn dịch cũng giảm ở người mang bệnh ác tính, cắt lách, suy gan hoặc mang thai…Như vậy, miễn dịch thụ đắc trong sốt rét là miễn dịch không bền.

TÌNH HÌNH KÝ SINH TRÙNG KHÁNG THUỐC

1. Xác định nhạy và kháng thuốc
   • Nhạy cảm: Sau 48 giờ điều trị, mật độ ký sinh trùng giảm 75% so với ngày đầu, rồi sạch hẳn vào ngày 6 – 7, không xuất hiện lại trong 28 ngày sau điều trị.

Kháng:

Độ I (RI): sạch ký sinh trùng như trường hợp nhạy cảm, nhưng xuất hiện lại trong 28 ngày.

Độ II (RII): mật đô ký sinh trùng giảm 75% sau 48 giờ, nhưng không hết hẳn trong tuần đầu.

Độ III (RIII): mật độ ký sinh trùng không giảm mà tăng trong 48 giờ đầu, hoặc giảm < 75%

1. Ký sinh trùng kháng thuốc trên thế giới

Hầu hết các vùng sốt rét lưu hành trên thế giới có ký sinh trùng kháng thuốc ở các mức độ khác nhau (73/95 quốc gia và lãnh thổ, theo thông báo của WHO,1994).

– Plasmodium falciparum kháng thuốc

 

Kháng với quinin được phát hiện 1910 ở Brazil.

Kháng với Proguanil và pyrimethamin từ đầu những năm 1950.

* Kháng với Chloroquine 1960 ở biên giới Columbia và Venezuela, tiếp đến Thái lan năm 1961.

 

Kháng với Amodiaquin 1961 ở Brazil. Fancidar ở Thái lan 1980.

Kháng với Mefloquin ở Thái lan năm 1982 và tăng nhanh về sau, và có kháng chéo với halofantrin.

Kháng với Artemisinin và dẫn chất chỉ thấy trên mô hình động vật thí nghiệm 1985 (P. Bergei).

– Plasmodium vivax kháng thuốc

 

Kháng với Fansidar được thông báo năm 1979. Kháng với Chloroquin được thông báo lần đầu 1989. Kháng với Amodiaquin đã gặp (thông báo 1996).

Chưa thấy thông báo kháng quinin hoặc mefloquin

1. Nguyên nhân kháng thuốc
   1. Nguyên nhân chủ yếu
      • Áp lực thuốc: dùng nhiều một loại thuốc trong thời gian dài ở cộng đồng rộng sẽ tạo điều kiện KSTSR biến dị, hoặc thích nghi dần gây ra kháng thuốc tăng lên. Hiện tượng kháng có thể mất đi sau một thời gian ngừng dùng.
      • Di biến động dân cư: làm các chủng kháng thuốc lan ra.
   2. Hậu quả kháng thuốc

• Khó điều trtị tiệt căn
• Bệnh sốt rét dễ diễn tiến nặng
• Khó khăn phòng các vụ dịch sốt rét
• Chi phí điều trị và phòng bệnh rất tốn kém

1. Biện pháp phòng chống kháng thuốc
   1. Ngừa kháng

• Hướng dẫn và giám sát điều trị đúng liều tại cơ sở
• Truyền thông cộng đồng biết tự chẩn đoán và hướng dẫn điều trị đủ liều thuốc
• Tăng cường kiểm tra KST ở bệnh nhân và điều trị tiệt căn, đủ liều, không áp dụng điều trị phỏng đoán
• Lựa chọn phác đồ nhạy cảm, dùng đủ liều
• Giám sát ký sinh trùng kháng thuốc.
  1. Biện pháp xử trí đối với ký sinh trùng kháng thuốc
• Tìm phác đồ chống kháng (tối ưu là phối hợp thuốc
• Quản lý tốt nguồn bệnh, tránh mầm bệnh kháng thuốc lan truyền
• Đẩy mạnh điều trị tiệt căn, ngừng dùng thuốc bị kháng
• Nghiên cứu sãn xuất thuốc mới.

LÂM SÀNG

• • 1. Lâm sàng sốt rét điển hình
       1. Ủ bệnh

Thay đổi tùy loại ký sinh trùng; 7-10 ngày đối với P. falciparum, 14-17 ngày đối với

P. vivax, đôi khi lâu hơn. Không triệu chứng. 1.2.Khởi phát

Trong sốt rét tiên phát (mắc bệnh lần đầu) có thể khởi phát theo nhiều cách:

• Sốt cao liên tục.
• Sốt nhẹ, có cảm giác ớn lạnh,
• Sốt nhẹ, nhức đầu và tăng dần (biểu hiện như thương hàn)
• Sốt cơn, có chu kỳ (ít gặp).

Qua giai đoạn này, bệnh đi vào thời kỳ toàn phát, hoặc cơn sốt có thể dứt nhưng vẫn tồn tại ký sinh trùng trong máu. Khi có điều kiện sẽ xuất hiện sốt cơn trở lại

• 1. Toàn phát

Đặc điểm cơn sốt: cơn sốt rét có 3 giai đoạn và có tính chu kỳ

• • • Rét run: hoặc là chỉ cảm giác ớn lạnh dọc xương sống và vai, cơn rét run có thể từ 15 phút đến 1 giờ, tương ứng giai đoạn cường giao cảm.
    • Giai đoạn nóng: nhiệt độ tăng cao 39 – 40⁰C, có thể từ 30 phút đến vài giờ.
    • Giai đoạn vã mồ hôi: nhiệt độ giảm, vã mồ hôi, dễ chịu.

Giữa 2 cơn sốt, bệnh nhân vẫn bình thường, có thể sinh hoạt. Cơn sốt có chu kỳ. Với

P. falciparum và P. vivax đều là sốt cách nhật nhưng P. vivax là sốt cơn cách nhật lành tính. Tuy nhiên trong thực tế lâm sàng có khi cơn sốt xảy ra hằng ngày cho cả hai loại trên, do hai chu kỳ của KSTSR gối đầu nhau, điều này đã được cộng đồng khoa học chấp nhận.

• Toàn thân:

+ Nhiều đợt hồng cầu bị phá vỡ sẽ gây thiếu máu, vàng mắt, tiểu vàng.

+ Gan, lách thường to ra.

• Diễn biến: Nếu không được điều trị tích cực bệnh sẽ diễn biến nặng, 85% do P. falciparum, nhưng với P. vivax và P. malariae có thể ngủ nên có thể chuyển sang tái phát gần hoặc xa. Nếu điều trị và phòng bệnh tốt sẽ hạn chế tái phát và tái nhiễm, bệnh nhân thường hồi phục tốt không để lại di chứng, nhất là khi bệnh nhân ra khỏi vùng dịch tễ sốt rét lưu hành 2.Sốt rét ở những cơ địa đặc biệt

2.1.Phụ nữ có thai

Khi mang thai có tình trạng giảm miễn dịch, nên rất dễ bộc phát bệnh hoặc dễ tái phát nếu có sẵn KSTSR trong người. Bệnh nhân dễ hạ đường huyết khi mắc bệnh do P. falciparum và dùng quinin. Khi chuyển dạ, tuy lượng KSTSR giảm xuống sau khi sinh nhưng bệnh nhân lại dễ chuyển sang sốt rét ác tính, chuyển dạ kéo dài, xuất huyết, suy hô hấp. Bệnh nhân mắc sốt rét dễ sẩy thai, sinh non, cũng gặp trẻ sơ sinh thiếu cân, hoặc sốt rét bẩm sinh.

2.2 Trẻ em

Lâm sàng sốt rét ở trẻ em thường đa dạng, triệu chứng ít rõ nét nhất là trẻ nhỏ, có thể sốt, ói mửa, tiêu chảy, gan lách sưng. Trẻ nhiễm bệnh thường kéo dài, suy dinh dưỡng và thiếu máu, dễ mắc sốt rét ác tính.

• 1. Nghiện ma túy và suy giảm miễn dịch

Có thể gặp sốt rét thể giá lạnh, sốt không rõ thường kèm tiêu chảy và hạ đường huyết, kéo máu phát hiện ký sinh trùng tình cờ. Tử vong cao.

1. Biến chứng
   • Biến chứng trước mắt: Khi nhiễm P. falciparum dễ xảy ra sốt rét ác tính nếu không điều trị đúng cách và sớm. .
   • Nếu ở lâu trong vùng dịch tễ sốt rét. Bị tái phát và tái nhiễm nhiều lần sẽ dẫn đến một số rối loạn chức năng của một số cơ quan như

 

Gan: Rối loan chức năng gan.

Lách: lách to là đặc trưng của bệnh nhân sốt rét trường diễn. Vì vậy lách to đã được sử dụng làm chỉ số đánh giá về mặt dịch tễ học sốt rét. Ngoài ra sự gia tăng chức năng quá mức trong đáp ứng miễn dịch có thể dẫn đến biến chứng cường lách.

Toàn thân: phù, thiếu máu, suy dinh dưỡng, thiếu vitamin…

CHẨN ĐOÁN

1. Cận lâm sàng
   • Công thức máu: hồng cầu giảm, Hb bình thừơng hoặc giảm. Bạch cầu bình thường, có thể tăng bạch cầu nhất là khi sốt rét ác tính (không đặc hiệu).
   • Kéo máu tìm KSTSR trên giọt đặc và giọt đàn.
   • Chẩn đoán huyết thanh: Chỉ có giá trị nghiên cứu hơn là chẩn đoán và điều trị.
2. Chẩn đoán sớm dựa vào
   • Bệnh sử: tìm yếu tố dịch tễ sốt rét
   • Lâm sàng: cơn sốt điển hình, gan lách to, thiếu máu
   • Kéo máu tìm KSTSR.
   • Test nhanh (tìm Pf. HRP₂ đối với P. falciparum; còn (+) 14 – 21 ngày sau điều trị thành công)
3. Chẩn đoán phân biệt

Đặt ra nhất là khi ký sinh trùng âm tính. Sốt dengue, cảm cúm, nhiễm trùng huyết, thương hàn, nếu có vàng mắt – da cần phân biệt với leptospira, nhiễm trùng đường gan mật,v.v. Có khi phải điều trị thử để loại trừ khi không có phương tiện xét nghiệm.

1. Định nghĩa ca bệnh
   1. Xác định ca sốt rét :

Có ký sinh trùng sốt rét trong máu:

• • • Nhuộm giêm sa (+).
    • Hoặc test nhanh (+) đối với P. falciparum. Bao gồm:
    • Sốt rét thường
    • Sốt rét ác tính
    • Người mang ký sinh trùng lạnh trong 7 ngày qua và hiện không sốt.
  1. Ca sốt rét lâm sàng (nghi sốt rét)

Đặt ra đối với bệnh nhân không được xét nghiệm máu, chưa có kết quả xét nghiệm hoặc xét nghiệm máu (-) và có 4 đặc điểm sau:

• • • Hiện đang sốt ( 37,5⁰C) hoặc sốt trong 3 ngày vừa qua.
    • Không giải thích sốt do các nguyên nhân khác.
    • Đang ở hoặc qua lại vùng sốt rét trong 6 tháng gần đây.
    • Đáp ứng tốt với thuốc sốt rét trong vòng 3 ngày.

VII . ĐIỀU TRỊ

1. Nguyên tắc
   • Chẩn đoán sớm, điều trị sớm, đủ liều lượng.
   • Điều trị nguyên nhân: cắt cơn sớm, tiệt căn tốt, chống tái phát và chống lây lan.
   • Điều trị toàn diện
   • Dùng thuốc an toàn, đúng liều tránh đề kháng thuốc
2. Các thuốc chống sốt rét
   1. Quinin
      • Thuốc rẻ, ít bị đề kháng, diệt tốt các thể vô tính trong hồng cầu, uống hấp thu hoàn toàn, không bị phá hủy ở ruột, nồng độ cao sau 3 giờ, bán hủy 10 giờ.
      • Thuốc có thể gây ù tai, chóng mặt, nhức đầu, nôn, đái Hb (ngừng thuốc ngay), hạ đường huyết, tiêm bắp dễ gây áp xe.
      • Liều: 10 mg/kg mỗi 8 giờ . Hoặc 1,5-2 g/ ngày, tổng liều < 15 g/ đợt tấn công.

2.2. Choroquine (nhóm 4 amino quinolein)

• • • Viên chloroquin diphosphate 0,25g (150mg base chloroquin) hoặc dung dịch (0,2g) tiêm bắp, tĩnh mạch. Chloroquin sulphate (Nivaquin) viên 0,1g. Amodiaquine viên 0,2g.
    • Thuốc diệt thể vô tính trong hồng cầu, nhưng hiện bị P. falciparum đề kháng ở nhiều nơi trên thế giới. Thuốc còn diệt giao tử P. vivax và P. malariae.
    • Tổng liều mỗi đợt tấn công < 2,5g. Uống 4v-4v-2v. Tĩnh mạch hoặc tiêm bắp thông thường 0,6g – 0,4g – 0,4g
  1. Primaquin (Nhóm 8 aminoquinolein: viên 13,2mg, chứa 7,5mg base):
     • Thuốc diệt giao bào (chống lây) liều duy nhất 30mg (4 viên/ ngày) chia 1 hoặc 2 lần.
     • Chống thể ngủ P.vivax (chống tái phát) liều 7,5 mg x 2viên / ngày x 10 ngày
     • Tác dụng phụ: Đái Hb ở người giảm men G6PD, ăn kém, nôn, tím môi. Không dùng cho phụ nữ có thai và trẻ < 4 tuổi.
  2. Tetracycline:

Diệt thể vô tính trong cầu nhưng cắt sốt và sạch ký sinh trùng chậm, dễ bị đề kháng nên phải phối hợp thuốc. Liều tetracyclin 1g/ngày x 7 ngày, hoặc doxycycline 100 mg/ngày x 7 ngày.

• 1. Nhóm Diamino pyrimidin

Đại diện pyrimethamin, thường phối hợp với sulphamide chậm (fansidar = sulphadoxine + pyrimethamin). Tác dụng yếu và chậm, tác dụng chủ yếu trên thể vô tính ngoại hồng cầu.

• 1. Mefloquin (quinoleine methanol)
     • Dẫn xuất 4 amino quinolein; viên 250mg. Tác dụng tốt với vô tính trong hồng cầu và thoa trùng P. falciparum.
     • Liều duy nhất 1250- 1500 mg/ngày chia 3 lần: giờ đầu 750 mg, cách 8 giờ 500 mg, 8 giờ sau 250 mg (3-2-1). Khi phối hợp artesunate thì liệu trình như sau: 3 ngày đầu liều artesunate là 4v – 2v – 2v; ngày thứ 3 dùng mefloquin 3 viên (750mg) liều duy nhất.
     • Tác dụng phụ (liên quan liều lượng) gồm: buồn nôn, chóng mặt, có khi rối loạn tâm thần và co giật. Có thể gây chậm nhịp xoang nên chống chỉ định dùng chung với các thuốc ức chế (hoặc ức chế calci). Không dùng cùng quinin hoặc quinidin vì gây tăng độc tính.
  2. Halofantrin

Thuốc tan nhanh trong mỡ, viên 250mg, 500 mg. Uống khi đói, tác dụng gần giống mefloquin. Liều 500mg x 3 lần cách nhau 6 giờ, liều duy nhất, đạt nồng độ đỉnh 6 – 7 giờ.

(quinghaosu và dẫn chất)

Quinghaosu được lấy từ cây Artemisina annual (Trung quốc, rừng Tây bắc nước ta). Tác dụng diệt nhanh ký sinh trùng vô tính trong hồng cầu, thuốc tốt nhờ làm sạch nhanh ký sinh trùng máu, ít tác dụng phụ và rẻ. Ngoài ra còn tác dụng ức chế giao bào, chống hồng cầu nhiễm ký sinh trùng kết dính liên bào nội mạch và tạo hoa hồng Hiện nay, song song với quinin thuốc dùng rất hiệu quả để điều trị sốt rét. Tuy nhiên, thời gian bán huỷ nhanh, nên dễ tái lại, vì vậy cần phối hợp thuốc.

– Artesunate (theo phát đồ mới của Bộ Y tế năm 08/2003)

+ Viên 50 mg x 4 viên / ngày đầu; các ngày sau uống 2 viên/này (6ngày) (liều 800mg)

+ Ống 60 mg, dung môi Bicarbonate natri 5%. Tiêm tĩnh mạch: 1 ml dung môi hoà thuốc lắc kỹ để thuốc tan hoàn toàn sau đó thêm 5ml muối đẳng trương. Nếu tiêm bắp không cần thêm dung dịch muối đẳng trương, liều đầu 2,4mg/kg (2 ống); 24 giờ sau tiêm nhắc lại 1,2mg/kg (1 ống); sau đó mỗi ngày tiêm 1 ống cho đến khi bệnh nhân tỉnh rồi chuyển sang uống đủ liều thuốc.

2.9 Viên sốt rét CV-8

Thuốc dùng điều trị sốt rét không biến chứng tỷ lệ khỏi bệnh cao, ít tái phát. Viên CV- 8 có 4 thành phần: 32mg dihydroartemisimin (DHA) + 320mg piperaquin phosphat + 90mg trimethoprim + 5mg primaquin phosphat. Liều người lớn: 4 viên/ngày đầu chia 2 lần: 2viên giờ thứ nhất và 2viên giờ thứ 8; 2 ngày sau mỗi ngày uống 2 viên (tổng 8 viên).

1. Điều trị cụ thể

Các thuốc điều trị sốt rét sẵn có tại y tế cơ sở, phát miễn phí, dễ thực hiện ở cộng

đồng.

• 1. Điều trị cắt cơn

Dùng thuốc diệt ký sinh trùng vô tính trong hồng cầu. Nên phối hợp 2 thuốc để tránh

P. falciparum kháng thuốc.

• Với P. falciparum cắt cơn sốt là tiệt căn: ưu tiên là quinine, artesunate hoặc CV-8
• Với P. vivax dùng chloroquine hiệu quả tốt (tuy nhiên, khi không nắm chắc ký sinh trùng, nên điều trị như P. falciparum)
  1. Điều trị tiệt căn

Đặt ra đối với P. vivax, P. ovale: chống tái phát xa bằng primaquin 7,5mg x 2v/ngày x 10 ngày để diệt thể ngủ.

• 1. Chống lây lan

Primaquin 7,5mg x 4v/ngày, liều duy nhất khi có giao bào trong máu.

3.4 Nâng cao thể trạng

Chế độ ăn giàu dinh dưỡng: đạm, đường, mỡ và vitamin.

Truyền máu tươi chỉ khi hồng cầu và thể tích huyết cầu giảm quá nặng.

3.5. Điều trị triệu chứng

Hạ nhiệt và an thần đặt ra khi sốt cao và có nguy cơ co giật nhất là trẻ em. Điều trị các triệu chứng khác.

VIII. PHÒNG CHỐNG SỐT RÉT

Tác hại của sốt rét đối với kinh tế – xã hội rất lớn. Nếu đầu tư một cách thỏa đáng thì việc phòng chống sẽ có hiệu quả. Để phòng chống sốt rét tốt cần tiến hành các biện pháp sau: 1.Tuyên truyền giáo dục

Để cộng đồng tham gia phòng chống sốt rét tại vùng bệnh lưu hành, tuyên truyền giáo dục là biện pháp cần thực hiện thường xuyên, liên tục do đó cần có sự phối hợp liên ngành, dùng mọi phương tiện truyền thông đại chúng.

1. Nâng cao sức khoẻ cộng đồng

Cần cải thiện chế độ dinh dưỡng, chế độ lao động của dân sống ở vùng sốt rét lưu hành, nhất là phụ nữ có thai, người già và trẻ em. Vì vậy, cần chăm sóc sức khoẻ của nhân dân, nâng cao đời sống vật chất – tinh thần, phát triển sản xuất

1. Vắc xin phòng sốt rét: hiện tại vẫn chưa có vắ xin để sử dụng.
2. Hóa dự phòng

Uống thuốc phòng (hóa dự phòng tập thể): biện pháp không được tán thành, vì dùng thuốc kéo dài sẽ gây áp lực thuốc, làm ký sinh trùng dễ đề kháng thuốc, chi phí cao, không có điều kiện dùng thuốc liên tục… Cho nên, uống phòng chỉ áp dụng cho người có nguy cơ mắc bệnh như người chưa có miễn dịch sốt rét hoặc vào vùng sốt rét trong một thời gian ngắn: người đi công tác, du lịch thì dùng: mefloquin 250 mg x 1v / tuần. Dùng 2 tuần trước lúc vào, lúc ở và 6 tuần sau khi ra khỏi vùng dịch.

1. Các biện pháp phòng chống vectơ

Nói chung, các biện pháp phòng chống vectơ cần áp dụng ở nơi có vectơ, các biện pháp thích hợp được dùng gồm:

• 1. Cải tạo môi trường

Làm vệ sinh ngoại cảnh, khơi thông cống rãnh, lấp các ao tù nước đọng, phát quang, vệ sinh chuồng gia súc… để loại trừ nơi muỗi sống. Việc phát triển kinh tế – xã hội đi kèm phát triển các hệ thống thủy lợi, xây hồ chứa nước, thủy điện … đã tạo điều kiện cho muỗi truyền bệnh phát triển, vì vậy, cần theo dõi và gíam sát chặt chẽ mật độ muỗi, bọ gậy, nhất là khi có sự hiện diện của muỗi truyền bệnh trong vùng đó, để có biện pháp khống chế thích hợp.

• 1. Bảo vệ cá nhân

Biện pháp được dùng rộng rải và dễ thuyết phục nhất: nằm màn , rèm, võng tẩm permethrine. Nếu được áp dụng đúng kỹ thuật và giáo dục nhân dân vùng sốt rét có thói quen nằm màn tẩm sẽ giảm được tỷ lệ mắc bệnh.

• 1. Biện pháp sinh học

Để diệt bọ gậy, làm giảm mật độ vectơ ở những vùng sốt rét không ổn định. Biện pháp đang được thực hiện là dùng Bacillus thuringiensis H14 và cá (trắm cỏ, rô phi, bảy màu, săn sắt… ) thả vào ao hồ, các nơi có nước.

5.4 Phun thuốc tồn lưu

Hiện nay vectơ đề kháng nhanh các thuốc phun. Biện pháp này trong thực tế để giảm sự lan truyền bệnh mà không làm giảm tỷ lệ mắc bệnh. Thuốc phun phải an toàn, không mùi và

vết phun được nhân dân chấp nhận, gía cả hợp lý với điều kiện kinh tế của dân ở vùng sốt rét. Cấu trúc nhà cửa cũng ảnh hưởng đến hiệu quả của biện pháp này, ví dụ: nhà phải kín, có diện phun, tường nhà phải phù hợp với tồn lưu của hóa chất. Do đó cần chuẩn bị hóa chất và dạng phun theo khuyến cáo của WHO. Trong y tế cộng đồng, phun tồn lưu cần chọn thuốc tan trong nước, thuốc hiện đang dùng ICON. Tuy nhiên, hiện đang cố gắng giảm dần phun hóa chất tồn lưu; chỉ thực hiện ở các ổ bệnh vùng trọng điểm, vùng sốt rét lưu hành nặng và nơi không áp dụng được tẩm màn bằng permethrine.

Tóm lại: Sốt rét là một vấn đề lớn của các nước ở trong vùng nhiệt đới. Việc chẩn đoán bệnh sớm và đúng, điều trị sớm, đủ liều và có biện pháp phòng chống tốt và toàn diện sẽ khống chế được bệnh sốt rét đến mức thấp nhất.